هدف اصلی مدارس هوشمند آماده سازی نسل آینده کشور برای زندگی در عصر اطلاعاتی و شکوفایی استعدادهای بالقوه دانش آموزان متناسب با علایق و پتانسیل آنهاست. زندگی در قرن بیست و یكم به سمتی پیش رفته كه آموزش مهارت‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات به یك ضرورت اجتناب‌ناپذیر مبدل شده است.

در بسیاری از كشورها از جمله كشور ما راه‌اندازی مدارس هوشمند مورد توجه مسئولان نظام آموزشی قرار گرفته است.

این روزها دیگر تعلیم و تربیت در چگونه خواندن و چگونه نوشتن خلاصه نمی‌شود، بلكه كار با ابزار تكنولوژیكی و چگونگی انجام این كار مورد توجه است.

در این خصوص، آموزش و پرورش ایران، گام‌های بلندی را برداشته است هر چند كه هنوز تا رسیدن به آنچه باید باشد، فاصله بسیار زیادی است.

هدف پژوهش حاضر بررسی جایگاه مدارس هوشمند در اسناد بالادستی و بخصوص سند بنیادین وزارت آموزش و پرورش است که با شیوه اسنادی و بررسی اسناد مکتوب صورت گرفته است.

امروزه مهم ترین دغدغه ی نظام آموزشی و پرورشی یک کشور، ایجاد بستری مناسب جهت رشد و تعالی سرمایه های فکری در جامعه اطلاعاتی و دانایی محور می باشد. برای آنکه همه ی گروه های اجتماعی قادر باشند بطور مؤثر درچنین جامعه ای مشارکت داشته باشند، باید یادگیری پیوسته، خلاقیت، نوآوری و نیز مشارکت فعال و سازنده ی اجتماعی را بیاموزند.

 تحقق این امر مستلزم تعریف مجدد و نوینی از نقش و کارکرد آموزش و پرورش و مدارس می باشد.

مدارس هوشمند و آموزش و پرورش

هوشمندسازی مدارس از راهبردهای اساسی تحول بنیادین آموزش و پرورش است. بر اساس سند ملی تحول بنیادین وزارت آموزش و پرورش، هوشمندسازی مدارس طی سنوات آینده انجام خواهد رسید.

مدرسه، معلمان و خانواده طرح راهبردی هوشمندسازی مدارس بر اساس فرمایشات حضرت امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری، سیاست‌های كلی نظام، سند چشم‌انداز، نقشه جامع علمی كشور، برنامه درس ملی و قانون پنج ساله توسعه، طراحی و عملیاتی گردیده است.

در این برنامه معلم نقش كلیدی دارد، كتاب جایگاه خاص خود را دارد و هدف گذاری برای آموزش دانش‌آموزان ، معلمان و اولیاء مورد تاكید قرار گرفته است.

هدف از هوشمندسازی مدارس تربیت دانش‌آموزانی پژوهش ‌محور و پژوهش گر می‌باشد. به كار‌گیری دانش و فناوری برتر، زمینه‌ساز تربیت مدیران فردای میهن اسلامی می باشد.

واژه‌ی مدارس هوشمند چندی است در ادبیات آموزش و پرورش ما وارد شده است و فعالیت‌های ارزشمندی نیز وَلو بصورت پراكنده در این حوزه انجام شده است.

وزارت آموزش و پرورش با الهام از آموزه‌های دینی و مقتصیات زمانی و به منظور تحقّق اهداف سند چشم انداز ایران در سال ۱۴۰۴ و دستیابی به اهداف عالیه نظام تعلیم و تربیت و گسترش عدالت آموزشی، اقدام به تعریف ساختار، جایگاه، ساماندهی، شرایط و ضوابط توسعه‌ی مدارس هوشمند بر اساس معیارهای علمی، بین المللی و شرایط بومی در سطح كشور نموده است.

از این رو برای نیل به این هدف، نیاز به همّتی مضاعف داشته که ازجمله عوامل اصلی آن می توان به تغییرنگرش درشیوه‌ی آموزش و مدیریت مراکز آموزشی و پرورشی و نیز تأمین زیرساخت مورد نیاز اشاره نمود.

در واقع هر دانش آموز بسته به استعداد خود می تواند آموزش ببیند و یا به عبارت دیگر سیستم آموزش نسبت به استعداد دانش آموزان متغیر است.

مفهوم شناسی مدارس هوشمند

مدارس هوشمند به آن گروه از واحدهای آموزشی اطلاق می گردد که با استفاده از یادگیری الکترونیکی به صورت حضوری و با حفظ فضای فیزیکی مدرسه، معلم، دانش آموز و با برخورداری از نظام آموزشی هوشمند و با رویکردی تلفیقی و جامع نسبت به ارائه خدمات آموزشی و پرورشی به دانش آموزان تلاش می کند.

مدرسه هوشمند مدرسه ای است که درآن روند اجرای کلیه فرآیندها اعم از مدیریت، نظارت، كنترل، یاددهی – یادگیری، منابع آموزشی و کمک آموزشی، ارزشیابی، اسناد و امور دفتری، ارتباطات و مبانی توسعه آنها، مبتنی بر فاوا و در جهت بهبود نظام آموزشی و تربیتیِ پژوهش محور طراحی شده است.

فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا ) تعاریف گوناگونی دارد که از بین آنان تعریف زیر برگزیده شده است: فاوا به مثابه یکی از جدیدترین فناوری های ساخته بشر، توانایی گردآوری، سازماندهی، ذخیره و بازتاب اطلاعات را در قالب صوت و متن های نوشتاری و عددی دارد و این امر با استفاده از ابزارهای رایان های و به کارگیری سیستم های مخابراتی محقق می شود.

بررسی اسناد بالادستی در زمینه هوشمند سازی و فاوا

• سند چشم انداز۲۰ ساله نظام جمهوری اسلامی ایران

دستیابی به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی با تاکید بر جنبش نرم‌افزاری و تولید علم که به عنوان یکی از هدف‌های اصلی در سند چشم‌انداز آمده است نیازمند توسعه همه جانبه علمی در تولید و تجاری سازی دانش است.

آموزش الكترونیكی به عنوان ابزاری قدرتمند در عملیاتی کردن این هدف باعث ایجاد فرصت‌های برابر در فراگیری در همه جا، همه زمان و برای همه می‌شود و توسعه آن می‌تواند نقش مهمی در دستیابی به هدف فوق داشته باشد.

• برنامه پنجم توسعه

در بند الف ماده ۱۹ برنامه پنجم توسعه كشور آمده: دولت موظف است تا پایان برنامه، فناوری اطلاعات و ارتباطات را در كلیه فرایندها جهت تحقق عدالت آموزشی و تسهیل فرایندهای موجود و ارائه برنامه‌های آموزشی و دروس دوره‌های تحصیلی به صورت الكترونیكی به كار گیرد. وزارت آموزش و پرورش نیز موظف است تا پایان برنامه، آموزش از راه دور و رسانه‌ای را به منظور تضمین دسترسی به فرصت‌های عادلانه آموزشی تحقق ببخشد.

بند د ماده ۱۹ نیز به بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایندهای آموزشی برای تحقق عدالت آموزشی و تسهیل فرایندهای موجود و ارائه برنامه‌های آموزشی و دروس دوره‌های تحصیلی به صورت الکترونیکی اشاره دارد.

•  سند توسعه فاوای وزارت آموزش و پرورش

توانمند‌سازی و تحول‌آفرینی در نظام آموزشی دستیابی به اهداف یادگیری وتاكید بر نقش و جایگاه معلم و عدالت آموزشی و حفظ و تقویت ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی جهت فراهم آوردن محیط یاددهی- یادگیری مبتنی برفناوری اطلاعات وارتباطات در نظام آموزش و پرورش است.

سند راهبردی نظام جامع فناوری اطلاعات كشور در راستای هوشمند سازی مدارس

در این سند موارد زیر، جهت بكارگیری فناوری اطلاعات وارتباطات آمده است:

• تسهیل آموزش‌های رسمی مبتنی بر فناوری اطلاعات در مدارس با گسترش شبكه اینترنت و هوشمندسازی مدارس؛
• تقویت سیستم آموزش مبتنی برفناوری اطلاعات بین دبیرستان‌های بزرگ وکوچک ودانشکده ها.
• نقشه جامع علمی کشور

در این سند توسعه نظام آموزش الكترونیك و زیر ساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه آموزش عالی و آموزش و پرورش و تربیت و توانمندسازی دانش‌آموزان در شئون دینی، خانوادگی، اجتماعی، زیستی و بدنی، هنری، حرفه ای، علمی و فناوری برای ورود به عرصه‌های مختلف زندگی و جامعه و پرهیز از جهت‌گیری محض دوره آموزش عمومی به سمت آموزش عالی می باشد. و با رصد دائمی شرایط محیطی به منظور پاسخ‌گویی پیوسته و پویای آموزش و پرورش به نیازهای حال و آینده جامعه  می‌باشد.

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در راستای مدارس هوشمند

ارتقای كیفیت فرآیند تعلیم وتربیت با تكیه بر استفاده هوشمندانه از فناوری‌های نوین (۳،۲،۱،۷)

راهكار ۱/۱۷- توسعه ضریب نفوذ شبكه ملی اطلاعات وارتباطات (اینترانت) در مدارس با اولویت پركردن شكاف دیجیتالی بین مناطق آموزشی و ایجاد ساز وكار مناسب برای بهره‌برداری بهینه و هوشمندانه توسط مربیان ودانش‌آموزان در چارچوب نظام معیار اسلامی.

راهكار ۲/۱۷- تولید و بكار گیری محتوا ی الكترونیكی متناسب با نیاز دانش‌آموزان و مدارس با مشاركت بخش دولتی و غیردولتی و الكترونیكی كردن محتوای كتاب‌های درسی بر اساس برنامه درسی ملی (با تاكید بر استفاده از ظرفیت چند رسانه‌ای) تا پایان برنامه پنجم توسعه كشور.

راهكار ۳/۱۷- اصلاح و به روز آوری روش‌های تعلیم و تربیت با تاكید بر روش‌های فعال، گروهی و خلاق با توجه به نقش الگویی معلمان

راهكار ۴/۱۷- گسترش بهره برداری از ظرفیت آموزش‌های غیر حضوری و مجازی در برنامه‌های آموزشی و تربیتی ویژه معلمان، دانش‌آموزان و خانواده‌های ایرانی در خارج از كشور بر اساس نظام معیار اسلامی و با رعایت اصول تربیتی از طریق شبكه ملی اطلاعات وارتباطات.

بررسی جایگاه مدارس هوشمند در سند تحول بنیادین

• بیانیه ماموریت مدارس هوشمند: هوشمند سازی مدارس كشور تحول تدریجی معماری مدرسه (شامل ساختار، فرهنگ، نقش‌ها و …) و حركت به سمت تعالی و یادگیری سازمانی (ایجاد یك سازمان یادگیرنده) می‌باشد كه با پرورش نیروی انسانی متفكّر، خلّاق، پژوهنده و منتقد در تشکیل جامعه‌ی دانایی‌محور در نظام ملی نوآوری آموزشی به منظور تحوّل در شیوه‌های یاددهی – یادگیری مشاركت دارد و با فراهم ‌نمودن تسهیلات مناسب برای ترویج دانش و فناوری در سطح جامعه و رویکرد نظام آموزشی از حافظه‌گرایی به پژوهش‌محوری و از معلم‌محوری به دانش‌آموز محوری، محیطی پویا و جذّاب برای شكوفایی استعدادها و بروز خلاقیت‌های فردی و جمعی دانش‌‌آموزان، ایجاد می نماید.
• چشم انداز: با استعانت از حدیث شریف نبوی، به نهادینه‌كردن یادگیری مستمر در طول زندگی پرداخته و با ارتقای مدرسه‌ی هوشمند به عنوان یك سازمان آموزشی و پرورشی پیشرو، این سازمان به قطب آموزش عمومی جامعه تبدیل خواهد شد. (آموزش برای همه‌ی افراد جامعه، در هر زمان و مكان و به فراخور نیازمندی ایشان) و با تقویت و پشتیبانی مقوله‌ی دانش‌آموز پژوهش‌محور و افزایش ارتباط مؤثّر و چند جانبه بین “معلم و شاگرد با مدرسه” و “مدرسه با جامعه”؛ مدرسه را به كانونی پویا، مشتاق و قوی برای پرورش نیروی انسانی خلّاق و متفكّر كه قابلیت زندگی در عصر اطلاعات را دارد، تبدیل می‌كند

هدف‌های كلان

•  تربیت انسانی موحد، مومن و متعهد به مسئولیت‌ها و وظایف در برابر خدا، خود و دیگران‌، حقیقت جو و عاقل جمع‌گرا و جهانی‌اندیش و تلاش‌گر در جهت تحقق حكومت عدل جهانی، با اراده و امیدوار، خلاق، كارآفرین و ماهر، قانون‌مدار و نظم‌پذیر، آماده‌ی ورود به زندگی شایسته فردی، خانوادگی و اجتماعی بر اساس نظام معیارهای اسلامی.
•  ارتقای اثربخشی و افزایش كارایی در نظام تعلیم وتربیت رسمی  با توسعه فناوری اطلاعات وارتباطات.
•  افزایش مشاركت و اثربخشی خانواده در فرآیند یاددهی – یادگیری دانش‌آموزان.
•  بهسازی و تحول در نظام برنامه‌ریزی آموزشی و درسی، مالی و اداری با روش‌های نوین و راه حل‌های مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات.
•  گسترش و تامین عدالت آموزشی وتربیتی.
• ایجاد محیطی پویا و جذاب برای شكوفایی كامل استعدادها و بروز خلاقیت‌های فردی با رعایت حقوق و مسئولیت‌های اجتماعی، ارتقای آداب وآیین زندگی متعالی، بهداشتی و زیست محیطی دانش‌آموزان.
• فراهم نمودن محیط یاد‌دهی – یادگیری و استمرار آن در داخل و خارج از مدرسه در چهار حوزه برنامه ‌درسی، محتوای آموزشی وکمک آموزشی، روش تدریس، ارزیابی و رتبه بندی و ترویج آن به صورت علمی و تجربی، پژوهش محوری و دانش‌آموز محوری.
• فراهم نمودن محیطی مناسب جهت ارزیابی‌های مستمر و متناسب با استعدادها و رشد و توسعه‌ی مهارت‌های ذهنی، جسمی، عاطفی، روانی، ادراكی، اجتماعی و  فنی و حرفه‌ای.
• توسعه مستمر توانمندی‌های اعتقادی، تربیتی، علمی و حرفه‌ای فرهنگیان و خانواده آن‌ها با استفاده از روندهای نوین آموزشی.

راهبردهای كلان مدارس هوشمند

• توسعه خلاقیت، نوآوری و فرهنگ كارآفرینی در میان دانش‌آموزان
•  توسعه شیوه‌های آموزشی و پرورشی دانش‌آموز مدار
•  آموزش روش فکر کردن و پژوهش، جستجوی مطالب در پایگاه‌های اطلاعاتی مطمئن به دانش‌آموزان
•  آماده نگاه داشتن معلمان به صورت مستمر از طریق تهیه برنامه‌های آموزشی و تمرینی برای مدارس
•  استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان یك برنامه تلفیقی هم در فعالیت‌ها و برنامه‌های درسی و هم در شیوه فراگیری دانش‌آموزان و هم در شیوه تدریس معلمان و همچنین اداره امور مدرسه
•  استفاده از امكانات و شیوه‌های متنوع و منعطف در ارائه خدمات آموزشی
•  ارتقای سطح علمی و تخصّصی و افزایش انگیزه شغلی مدیران و معلمان و توسعه مهارت‌های حرفه‌ای آنان
•  بهبود نظام اطلاع رسانی و استقرار نظام اطلاعات مدیریت در مدرسه
•  توسعه مشاركت‌های دانش‌آموزی و حمایت از تشكل‌ها و انجمن‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی آنان
• بهبود مدیریت آموزشگاهی با رویكرد مدرسه محوری و تقویت نقش هیأت‌های امنا در اداره مدرسه
•  ایجاد یك فضای یاددهی – یادگیری به صورت فیزیكی و مجازی
•  فراهم آوردن امکانات ارتباطی برای اجرای فرآیند یاددهی – یادگیری به صورت رو در رو
•  برقراری تمامی ارتباطات بر مبنای شبكه (روابط اداری و آموزشی)
•  تغییر مبنای آموزش به یادگیری بر اساس پژوهش محوری
•  انجام فعالیت‌های پژوهشی به صورت تیمی
•  به كارگیری اتوماسیون آموزشی در کارکردهای مختلف مدرسه
•  وجود امكانات آموزش الکترونیکی (با توجه به مقتضیات مدرسه و منطقه) افزایش سرعت یادگیری با به كارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات
•  تولید دانش در این مدارس
•  برگزاری نمایشگاه‌های ملی و منطقه‌ ای با حضور مشترک بخش دولتی و بخش خصوصی

سیاست‌های حاکم بر مدرسه هوشمند

سیاست‌های حاکم بر مدرسه هوشمند شامل سیاست‌های قانون گذاری و مقرّرات مدرسه هوشمند و همچنین عملكرد مؤثّر آن‌‌هاست تا فرآیند عملیات که به شکل زیراست، با موفقیت انجام گیرد.

به منظور عملیاتی كردن طرح هوشمند‌سازی مدارس سیاست‌های خاصی را باید اعمال نمود که در برگیرنده اهداف و آرمان‌های مدارس هوشمند و سیاست‌ها و مقررات آموزشی موجود باشند. علاوه بر این برای اطمینان از اجرای موفقیت‌آمیز طرح، تغییر در سیاست‌ها و مقررات موجود برای انطباق آن با مدارس هوشمند و سازماندهی سیاست‌ها و مقررات جدید در جهت بالا بردن میزان موفقیت مدارس هوشمند ضروری است. در عملیاتی کردن این سیاست‌ها، هریك از حیطه‌های طرح مدرسه هوشمندکه شامل «فرایند یاددهی – یادگیری»، « مدیریت»، «مردم، مهارت‌ها و مسئولیت‌ها» و «فناوری» مورد توجه قرار می‌گیرند.

رتبه‌بندی مدارس هوشمند با توجه به رویکرد فاوا درسند تحول بنیادین

رتبه‌بندی این مدارس براساس فضای آموزشی، مدیریت و پرسنل،  معلمان، دانش‌آموزان، تجهیزات و امکانات منطقه‌ای و میزان بهره‌وری از فناوری‌های نوین تعیین می‌گردد. با توجه به رویکرد جدید وزارت،  مدارس در مسیر هوشمند‌سازی در پنج مرحله زیر رتبه بندی  می‌شود.

نتیجه گیری

بكارگیری گسترده‌ی فاوا در فرایند آموزش و پرورش، همزمان با تحوّل در رویكردهای آموزشی درجهان، زمینه‌‌ی شكل‌گیری مدارس هوشمند را فراهم آورده است. این مدارس از جمله نیازمندی‌های كلیدی جوامع دانش‌بنیان می‌باشند و رویكردهای توسعه‌ی مهارت‌های دانشی و كارآفرینی دانش‌آموزان را دنبال می‌نمایند. در این مدارس‌، فرایندهای یاددهی – یادگیری تقویت شده و محیط تعاملی یكپارچه برای ارتقای مهارت‌های كلیدی دانش‌آموزان با تكیه بر فعالیت‌های گروهی، در عصر دانایی محور فراهم می‌شود.

ازآنجاکه درحال حاضرمعلم محوری پایه آموزش و پرورش درکشور می‌باشد، به روزكردن مدارس، استفاده ازفناوری‌های روز، برخورداری ازخلاقیت‌های نوین درآموزش وپرورش ونیز اهمیت دادن به توانایی‌های دانش‌آموزان، لازمة این تحوّل می‌باشد.

در مدارس هوشمند سخت‌افزار، نرم‌افزار، ارتباطات و تجهیزات كمك آموزشی از جمله الزامات اصلی است و در ساخت مدرسه هوشمند باید بر اساس  نیازمندی‌ها و احتیاجات فرآیند یاددهی یادگیری توسعه یابد.

منبع:سیویلیکا